Muzeum Katyńskie - Pamięć nie dała się zgładzić

PREZENTOWANA NA KOLEJNYCH KARTACH WYSTAWA CZASOWA MUZEUM KATYŃSKIEGO „PAMIĘĆ NIE DAŁA SIĘ ZGŁADZIĆ...” w gmachu głównym Muzeum Wojska Polskiego została przygotowana przez zespół w składzie: Sławomir Frątczak, Andrzej Krzysztof Kunert, Izabella Sariusz-Skąpska, Mateusz Zemla i Jerzy Kalina (narracja plastyczna) oraz Michał Lorenc (oprawa muzyczna).

Od kilku lat, od czasu zamknięcia - w pocz. 2009 r.- dotychczasowej siedziby Muzeum Katyńskiego przy ul. Powsińskiej 13, jego zasoby były niedostępne dla zwiedzających. Rozstrzygnięto już wprawdzie konkurs na koncepcję architektoniczno-przestrzenną nowego muzeum w kaponierze Cytadeli Warszawskiej, jednak ogromny zakres prac w ramach zagospodarowania kaponiery i jej otoczenia oraz przygotowania wystawy stałej sprawia, że otwarcie nowej siedziby odbędzie się nie wcześniej niż w 2014 r. Aby do tego czasu umożliwić widzom dostęp do zbiorów, kierownictwo Muzeum Katyńskiego wraz z zespołem scenariuszowym przedstawiło dyrekcji Muzeum Wojska Polskiego i Ministerstwu Obrony Narodowej koncepcję przygotowania wystawy czasowej. Propozycja została zaaprobowana. Otwarcie czasowej ekspozycji pod tytułem Pamięć nie dała się zgładzić... (cytat z wiersza Feliksa Konarskiego pseud. Ref-Ren „Katyń” z 1965 r. – nawiązanie do nawzy wcześniejszej wystawy stałej w Muzeum Katyńskim) w Sali Hetmańskiej gmachu głównego Muzeum Wojska Polskiego odbyło się 17 września 2011 r.

Wystawa czasowa ma za zadanie realizację kilku celów:
Po pierwsze, pełni funkcję dydaktyczną, umożliwia zarówno widzowi indywidualnemu, jak i grupowemu prześledzenie najważniejszych wątków tematycznych, związanych ze Zbrodnią Katyńską: narodziny i długi żywot kłamstwa katyńskiego oraz powolne dochodzenie do prawdy o zbrodni. Na wystawie istnieje możliwość prowadzenia lekcji muzealnych.

Po drugie, w ekspozycji wykorzystane zostały zasoby Muzeum Katyńskiego, przede wszystkim przedmioty wydobyte z dołów śmierci podczas ekshumacji w Katyniu, Charkowie i Miednoje, w części stanowiące depozyt Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Siła świadectwa tych artefaktów przewyższa siłą oddziaływania jakąkolwiek narrację wystawy. Ich eksponowanie jest zarazem hołdem dla ofiar mordu, jak i ważnym gestem adresowanym do Rodzin Katyńskich.

Po trzecie, wystawa w skrótowy sposób prezentuje główne elementy zwycięskiego projektu, który będzie realizowany w kaponierze Cytadeli Warszawskiej. Pozwala to widzowi na oswojenie się z przyszłym kształtem Muzeum Katyńskiego, a reakcje odbiorców są cennym sprawdzianem dla ostatecznych rozwiązań w ekspozycji stałej dla ich twórców. Na wystawie czasowej znajdują się prototypy urządzeń zaprojektowanych na potrzeby wystawy stałej.

Po czwarte, przygotowano elektroniczną bazę danych ofi ar zbrodni katyńskiej. To zaledwie zalążek przyszłego muzeum wirtualnego i mediateki, stanowiących nieodłączny element ekspozycji stałej Muzeum Katyńskiego, w których udostępnione będą (opublikowane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa) Księgi Cmentarne Polskich Cmentarzy Wojennych w Katyniu, Charkowie, Miednoje i niebawem w Bykowni. Uruchomienie cyklu „Sylwetki” to przede wszystkim skierowane do Rodzin Katyńskich zaproszenie do współtworzenia tej części ekspozycji.

Sala Hetmańska, w której mieści się ekspozycja czasowa, została podzielona na kilka części. Przypominają one wnętrze kaponiery Cytadeli (przyszłej siedziby Muzeum Katyńskiego), a także odwołują się do docelowych instalacji przestrzennych, na tym etapie zaledwie sugerowanych przy pomocy projekcji i fotografii wielkoformatowych.

PRZESTRZEŃ PIERWSZA TO ARCHIWUM, gdzie w szafach znajdują się – dostępne jak w biurze czy bibliotece – dokumenty. W części szaf prezentowane są sylwetki ofi ar. Za element dekoracji ścian bocznych służy imitacja połówki żołnierskiego nieśmiertelnika, symbolizująca jeden z wielu znalezionych w dołach śmierci.

INSTALACJA SYLWETKI Część przestrzeni ekspozycyjnej zajmują multimedia – na ekranie w tak zwanym kiosku każdy ze zwiedzających może poznać bliżej sylwetki wybranych ofiar Katynia. Oprócz informacji biograficznych, zapozna się tu z dokumentami, prywatnymi fotografiami i innymi eksponatami związanymi z konkretną osobą.

W PRZESTRZENI DRUGIEJ POWTARZA SIĘ NIEŚMIERTELNIK – tutaj stanowi tło dla gablot multimedialnych. Na środku ustawione zostały niskie stoły-gabloty wypełnione wodą, w której zanurzone są dokumenty i fotografie. W ten sposób uzyskano efekt powolnego ujawniania prawdy, niczym wyłaniania się obrazu przy tradycyjnym wywoływaniu fotografii.

INSTALACJA ODKRYWANIE Na całą powierzchnię bocznych ścian z projektora rzucane są świetlne refleksy, które przywodzą na myśl promienie słoneczne przeświecające przez korony drzew. Między przestrzenią drugą i trzecią widz styka się z wizualizacją przyszłych instalacji (projekcje, fotografie wielkoformatowe):

WARTA
to las, który w nowej siedzibie Muzeum zostanie posadzony na majdanie przed kaponierą. Panująca tutaj ciemność ma przygotować widza na ekspozycję, wyciszyć go.

BLIZNA
wycięta w ziemi bruzda ma symbolizować ranę, jaką w pamięci narodu jest Zbrodnia Katyńska.

SARKOFAGI
zaspawane, na zawsze już zamknięte skrzynie, które kiedyś były wagonami wiozącymi jeńców Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska na miejsca egzekucji.

W PRZESTRZENI TRZECIEJ znajdują się skrzynie, w których wystawione są dokumenty i ocalałe przedmioty. To główna część historycznej narracji wystawy. Na ścianach wiszą szklane tafle, wycięte w kształcie nieśmiertelnika, na których widnieją symbole religii (krzyż, gwiazda Dawida, półksiężyc), powtarzające motyw z Polskich Cmentarzy Wojennych. Tafle szkła mogą zostać wykorzystane jako ekrany do okolicznościowych projekcji, np. podczas lekcji muzealnych. Można też na nich umieścić pojedyncze cytaty z zachowanych dokumentów, np. prowadzonych przez jeńców pamiętników, odnalezionych w dołach śmierci w Katyniu, czy korespondencji jeńców z rodzinami.

INSTALACJA ZAGINIENI
Dzięki projekcji z rzutnika na surowych ścianach wokół ekspozycji pojawiają się nieostre, zamglone sylwetki. Powoli wychodzą z cienia, nabierają ostrości – sprawiają wrażenie, jakby przybliżały się do zwiedzających. Można w nich rozpoznać idących polskich oficerów.

INSTALACJA SKRZYNIE Dębowe skrzynie o wymiarach 70x120x80 cm będą dominantą przestrzeni ekspozycyjnej w nowej siedzibie Muzeum Katyńskiego w kaponierze Cytadeli. Także na wystawie czasowej wykorzystywane są jako gabloty, oprawa treści multimedialnych oraz instalacje. Na poziomie symbolicznym skrzynie podkreślają ocalałą, mimo wielokrotnych prób jej unicestwienia, pamięć o ofiarach.

SKRZYNIA: ZDJĘCIA RODZINNE
Wyeksponowane w gablocie-skrzyni fotografie rodzinne ofiar sprzed II wojny światowej, opatrzone opisem i historią każdej z rodzin katyńskich. Cyfrowe wersje fotografii oglądać można także na wbudowanym w wieko ekranie dotykowym. Zwiedzający może więc przeglądać eksponaty we własnym tempie i obserwować, jak z cyfrowych zdjęć rodzinnych powoli znikają pojedyncze twarze i sylwetki – wizerunki ofiar wywózek na wschód.

SKRZYNIA: LISTY I KARTKI
Prywatna korespondencja adresowana do jeńców Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska. Listy, które wróciły do nadawców...

SKRZYNIA: RELIKWIE KATYŃSKIE
3000 artefaktów – relikwii wydobytych w trakcie prac ekshumacyjnych w atach 1991–2011 w Katyniu, Charkowie, Miednoje i Bykowni.

STÓŁ EKSHUMACYJNY
W ramach przestrzeni ODKRYWANIE prezentowane są ocalałe fragmenty stołu ekshumacyjnego, który był używany podczas niemieckich prac w Katyniu w1943 roku.

Zwieńczeniem tej przestrzeni jest instalacja ALEJA NIEOBECNYCH – w Muzeum Katyńskim na terenie kaponiery, na tzw. ścieżce straży stanie około 40 pustych postumentów, jakby przygotowanych pod popiersia bohaterów. Kilka wybranych prezentowanych jest na wystawie czasowej, na każdym widnieje napis z nazwą zawodu lub pełnionej funkcji. Idący tą aleją uzmysławia sobie, kim byli zamordowani, kogo zabrakło w powojennej Polsce... Dalej zwiedzający może wejść do ślepego zaułka – musi wybrać, czy chce oglądać drastyczne materiały: filmy i dokumenty z niemieckiej ekshumacji w 1943 r. oraz fotografie katyńskich oprawców. Jest to opcjonalna ścieżka zwiedzania, także w ekspozycji stałej widz zostanie uprzedzony o charakterze przedstawianych materiałów i będzie mógł ominąć tę część.

W PRZESTRZENI CZWARTEJ zmienia się wystrój ścian. Kształt nieśmiertelnika wypełnia teraz ziemia, imitująca wieczną zmarzlinę. W tej scenerii w gablotach prezentowane są zachowane w dołach śmierci szczątki mundurów. Na środku pomieszczenia stoją relikwiarze – stoły z glinianymi urnami, w których umieszczono przedmioty osobiste – wybrane relikwie wydobyte z dołów śmierci. Zamknięciem przestrzeni są wielkoformatowe fotografie z Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu.

W OSTATNIEJ, PIĄTEJ PRZESTRZENI widz może zobaczyć fragment ścian pamięci, które docelowo staną w dawnej działobitni Cytadeli Warszawskiej. Na płytach z blachy znajdą się nazwiska wszystkich ofiar mordu katyńskiego, podzielone na miejsca straceń i spoczynku (Katyń, Charków, Miednoje, Bykownia), a także puste miejsca – pozostawione na nazwiska nieznanych jeszcze dzisiaj ofiar. Kute w metalu litery odwołują się do znanych z cmentarzy katyńskich bram pamięci. Uzupełnieniem ekspozycji są stanowiska komputerowe, umożliwiające dostęp zarówno do list katyńskich (Ksiąg Cmentarnych), jak i do sylwetek wybranych ofiar Zbrodni Katyńskiej. W całym ciągu narracji wystawy pojawiają się dwa stałe elementy: KALENDARIUM – przedstawiające chronologię zbrodni, kłamstwa i walki o prawdę, oraz CYTATY – wyjaśniające pochodzenie najważniejszych określeń, cytatów i tytułów dotyczących Zbrodni Katyńskiej oraz wskazujące ich precyzyjną datację. Nowością są pokazywane na wystawie materiały dotyczące ekshumacji ofiar z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej w Bykowni.

CAŁA WYSTAWA ZOSTAŁA ZAPROJEKTOWANA I ZBUDOWANA TAK, BY POWSTAŁY TRZY NIEZALEŻNE TRYBY JEJ NARRACJI. Każdy z nich został oznaczony w systemie identyfikacji wizualnej ekspozycji. Dzięki temu każdy gość wystawy może wybrać taki sposób zwiedzania (tryb narracji), jaki najbardziej odpowiada jego preferencjom, nastrojowi, przyzwyczajeniom.

Tryb CISZA
Zwiedzanie kolejnych przestrzeni odbywa się w kompletnej ciszy, bez jakichkolwiek informacji tekstowych.

Tryb INFORMACJA
Przy wejściu na wystawę zwiedzający otrzymuje folder, a w nim schemat układu eksponatów. Może więc dowiedzieć się wszystkiego o oglądanych przedmiotach – miejscach ich wydobycia, cechach charakterystycznych, znaczeniu. Zabierając folder do domu, ma możliwość dogłębnego zapoznania się z prezentowanymi eksponatami.

Tryb EMOCJE
Najbardziej interaktywny z trybów narracji zaprasza do korzystania z kiosków multimedialnych. Emocje gości podkreśla i potęguje poruszająca kompozycja Michała Lorenca – tło muzyczne tej ścieżki zwiedzania wystawy. Obecny we wszystkich przestrzeniach żołnierski nieśmiertelnik, najbardziej chyba wymowny symbol wystawy, co krok przypomina zwiedzającemu o niepowtarzalności i niezniszczalności ludzkiej jednostki. Szczególny nastrój wywołuje w każdym z widzów ta część ekspozycji, w której wyraźnie dostrzega on niemal sakralną wartość przedmiotów wydobytych z dołów śmierci. Zbudowany z wielu ustawionych na sobie i obok siebie ceramicznych komórek relikwiarz zmusza do skupienia na jednym tylko niewielkim przedmiocie jednocześnie. Ukryte w glinianych urnach pojedyncze nieśmiertelniki, orzełki, guziki stają się wymownymi symbolami, relikwiami – milczącymi świadkami zbrodni na tysiącach polskich oficerów. Podobnie osobisty odbiór, niemal namacalny kontakt z katyńskimi relikwiami umożliwiają gabloty z fragmentami wydobytych mundurów czy stół ekshumacyjny z 1943 roku.

BAZA DANYCH
BOGATE KOMPENDIUM WIEDZY O ZBRODNI KATYŃSKIEJ – jej okolicznościach, tle historycznym, kalendarium, ofiarach – jest udostępnione zwiedzającym w formie elektronicznej na pięciu stanowiskach dostępu do multimedialnej bazy danych. Baza danych umożliwia zwiedzającym poszerzenie wiedzy zdobytej na ekspozycji. Jej cyfrowa forma daje sposobność uzupełniania danych, dodawania nowych oraz weryfikację starych informacji – w zależności od postępów prac badawczych.